حاکم نیشابوری شافعی (405 ق):
«و کان یفْتی فی مسجد رسول اللَّه و هو ابن نَیف و عشرین سنة، روی عنه مِنْ ائمة الحدیث، آدم بن ابی ایاس و نصر بن علی الجُهَنی و محمد بن رافع القُشَیری و غیرهم...؛[1] آن حضرت(امام رضا(ع) )در حالی که بیست و اندی سن داشت. در مسجد رسول اللَّه(ص) فتوا می داد و بزرگان اهل حدیث مانند آدم بن ابی ایاس و نصر بن علی جهنی و محمد بن رافع قشیری از آن حضرت روایت کرده اند».
ابوالصلت هَرَوی (236 ق):
فردی را داناتر از علی بن موسی الرضا ندیدم و هیچ عالمی آن حضرت را ندید، مگر اینکه در این سخن با من هم عقیده بود [2]
ابوالقاسم عبدالکریم رافعی شافعی (623 ق)
امام رضا(ع) از امامان اهل بیت و بزرگان و سروران اهل بیت است [3]
شمس الدین ابن خلّکان شافعی (681ق(
امام رضا (ع) یکی از امامان شیعه اثنی عشری است که مأمون نام ایشان را بر سکه درهم و دینار ضرب کرد... مأمون ایشان را از مدینه به طوس طلبید... در آن دوران، مأمون هیچ کسی را برتر و لایق تر از علی بن موسی برای ولایتعهدی نیافت؛ لذا با وی بیعت کرد [4]
عطاء اللَّه بن فضل اللَّه شیرازی (803ق):
علی الرضارضی الله عنه با مردم به لغات خودشان سخن می گفت و امام رضا فصیح ترین مردم بود و داناترین به همه زبان و لغتی... مشهد و مرقد منور وی مرجع زائران تمامی مردم از تمامی طبقات و نقاط جهان است. [5]
احمد بن علی خطیب بغدادی شافعی (463 ق(
علی بن موسی الرضا(ع)به خدا سوگند رضا بود؛ همان گونه که نامیده شده بود. [6]
مجد الدین ابن اثیر جَزَری شافعی (606ق)
ابن اثیر می نویسد:
«هو ابوالحسن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب الهاشمی المعروف بالرضا... و کان مقامه مع أبیه موسی بن جعفر تسعا و عشرین سنة و أشهراً و عاش بعد أبیه عشرین سنة... و إلیه انتهت إمامة الشیعة فی زمانه و فضائله أکثر من أن تحصی رحمة اللَّه علیه و رضوانه؛ ابوالحسن علی بن موسی... معروف به رضا... ایشان مدت 29 سال و چند ماه در زمان حیات پدر خویش (امام کاظم (ع)) زیست و بعد از پدر نیز بیست سال زندگی کرد... . امامت شیعه در زمان علی بن موسی به ایشان منتهی می شد و فضایل وی قابل شمارش نیست. رحمت و رضوان خداوند بر او باد» [7]
ابوالقاسم عبدالکریم رافعی شافعی (623 ق)
«علی بن موسی بن جعفر... أبوالحسن الرضا من أئمة أهل البیت و أعاظم ساداتهم و اکابرهم...؛ امام رضا(ع)) از امامان اهل بیت و بزرگان و سروران اهل بیت است» [8]
محمد بن طلحه شافعی (652 ق)
شبراوی شافعی به نقل از محمد بن طلحه شافعی در مورد فرزندان امام کاظم (ع)می گوید: «کان لموسی الکاظم من الأولاد سبع و ثلاثون ولداً ما بین ذکر و انثی ، أجَلُّهم و أفْضَلُهم و أشْرَفُهم و أکمَلُهم علی بن موسی الرضا...؛[] امام کاظم (ع)بیش از 37 فرزند پسر و دختر داشت که بزرگوارترین، برترین، شریف ترین و کامل ترین آنها علی بن موسی الرضا بود».
خود محمد بن طلحه نیز می گوید: «قَدْ تَقَدَّم القول فی أمیرالمؤمنین علی و فی زین العابدین علی و جاء هذا علی الرضا ثالثهما و مَنْ أمْعَنَ النَظَر و الفِکرة وَجَدَه وارثهما فَیحْکم کونَه ثالث العلیین، فما إیمانه و علا شأنه و اِرْتفع مکانه و اتَّسع أمکانه و کثُرَ أعوانه و ظهر برهانه حتّی أحَلَّه الخلیفة المأمون مَحَلَّ مُهْجَته و أشْرَکه فی مملکته... فکانَتْ مناقُبه عَلیة و صفاته سنیة و مکارمه خاتمیة و أخلاقه عربیة و شَنْشَنته احْزمیة و نَفْسُه الشریفة هاشمیةٌ و ارومته الکریمة نبویة، فمَهْما عدّ من مزایاه کان أعْظَم منه و مهما فصل من مناقبه کان أعلا رتبة منه؛[] سخن درباره امیرالمؤمنین علی (ع)و زین العابدین علی (ع)گذشت و ایشان علی الرضا سومین آنها است. کسی که در (سجایای) ایشان تأمل کند. در می یابد که علی بن موسی وارث امیرالمؤمنین علی و زین العابدین علی است و حکم می کند که ایشان سومین علوی نام است.
ایمان و جایگاه و منزلت و فراوانی اصحاب آن حضرت باعث شد تا مأمون وی را در امور حکومت شریک کرده و ولایتعهدی را به ایشان بسپارد... مناقب و ویژگی های ایشان والا و صفات ایشان بلند مرتبه، منش ایشان پیامبر گونه و خلق و خوی آن حضرت، خلق و خوی انسان های اصیل است و این ویژگی خاصی است که از پدرانش به ارث برده است، روحیات آن حضرت، هاشمی و اخلاق او مظهری از اخلاق نبوی است. پس هر آنچه از ویژگی های ایشان شمرده شود، اندک و ناچیز است؛ چون آن حضرت، والاتر و بالاتر از آن ویژگی ها و خصلت ها است و هر چه از منش های ایشان گفته شود، باز ایشان در مرتبه بالاتر از آن است» [9]
ابن ابی الحدید معتزلی (656 ق)
او امام را از سادات و علمای اهل بیت می داند. در جای دیگر در مقام دفاع از بنی هاشم در مورد امامرضا(ع)چنین می گوید: «المُرَشِّح للخلافة و المخطوب له بالْعَهد، کان أعْلَمُ الناس و أسخی الناس و أکرم الناس اخلاقاً؛ ایشان ولیعهد و در مقام خلافت و داناترین و بخشنده ترین مردم و با اخلاق ترین آنها بود». [10]
شمس الدین ابن خلّکان شافعی (681ق)
«هو أحد الأئمة إلاثنی عشر علی اعتقاد إلامامیة و ضَرَبَ المأمون اسْمَه علی الدینار و الدرهم... و استدعا علیاً فاَنْزَله احْسَن منزله... فلم یجِدْ فی وقته احدا افضل و لا احق بالامر من علی الرضا فبایعَه...؛ امام رضا(ع)) یکی از امامان شیعه اثنی عشری است که مأمون نام ایشان را بر سکه درهم و دینار ضرب کرد... مأمون ایشان را از مدینه به طوس طلبید... در آن دوران، مأمون هیچ کسی را برتر و لایق تر از علی بن موسی برای ولایتعهدی نیافت؛ لذا با وی بیعت کرد» [11]
1. تهذیب التهذیب، ج 7، ص 339؛ فرائد السمطین، ج 2، ص 199
2. مفتاح النجاة فی مناقب آل عبا، ص 179
3. التدوین فی أخبار قزوین، ج 3، ص 425
4. وفیات الأعیان، ج 32، ص 269 و 270
5. روضة الأحباب، ج 4، ص 43؛ ر.ک: تاریخ الأحمدی، ص 36.
6. تاریخ بغداد، ج 5، ص 418.
7. تتمةجامع الاصول، ج 2، ص 715.
8. التدوین فی أخبار قزوین، ج 3، ص 425
9. الاتحاف بحب الاشراف، ص 310
10. شرح نهج البلاغه، ج 12، ص 254
11. وفیات الأعیان، ج 32، ص 269 و 27